Ocena skuteczności funkcjonowania systemu gospodarowania odpadami komunalnymi na terenie województwa wielkopolskiego

dr inż. Łukasz Szałata ¹, mgr inż. Agata Piechocka ²

⁽¹⁾ Zakład Ekologistyki i Zarządzania Ryzykiem Środowiskowym,
Wydział Inżynierii Środowiska
Politechnika Wrocławska
Wyb. Wyspiańskiego 27
50-370 Wrocław
⁽²⁾ Stowarzyszenie Eko-Biegły®,
ul. Purkyniego 1
50-155 Wrocław

STRESZCZENIE

Krajowe ramy gospodarowania odpadami wyznacza Ustawa o odpadach z dnia 14 grudnia 2012 r. System gospodarki odpadami komunalnymi w Polsce stanowić ma swoiste narzędzie efektywnego, zgodnego z zasadami, zrównoważonego rozwoju zarządzania gospodarką odpadami. Fundament systemu stanowią wydzielone w granicach administracyjnych województw regiony gospodarki odpadami komunalnymi. Obszar województwa wielkopolskiego został podzielony na 10 regionów gospodarki odpadami komunalnymi, oznaczonych od I-X. W obrębie regionów funkcjonują Regionalne Instalacje Przetwarzania Odpadów Komunalnych (RIPOK). Podstawę przyjętego systemu gospodarowania odpadami stanowią metody mechaniczno-biologicznego przetwarzania oraz termicznego przekształcania odpadów. Racjonalne gospodarowanie zasobami jest źródłem ograniczenia ilości wytwarzanych odpadów. Prawidłowa strategia gospodarowania odpadami stanowi wartość dodatnią dla środowiska [4,7].

1.WSTĘP

Podstawowym unijnym aktem prawnym wyznaczającym cele oraz zakres strategii odpadowej w krajach UE jest Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE         z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie odpadów oraz uchylająca niektóre dyrektywy (dyrektywa ramowa). Implementacji dyrektywy do polskiego porządku prawnego dokonano za pośrednictwem Ustawy o Odpadach z dnia 14 grudnia 2012 r., która określa krajowe ramy zarządzania gospodarką odpadami [7].

Zgodnie z prawodawstwem unijnym oraz krajowym koniecznym jest, aby system gospodarowania odpadami zapewniał ochronę życia, zdrowia ludzi oraz środowiska, jednocześnie nie stwarzając zagrożenia dla wody, powietrza, gleby, roślin lub zwierząt, uciążliwości przez hałas lub zapach, niekorzystnych skutków dla terenów wiejskich, miejsc    o szczególnym znaczeniu, w tym kulturowym i przyrodniczym. Istotnym dla prawidłowego systemu zarządzania gospodarką odpadami jest zaimplementowana hierarchia sposobów postępowania z odpadami, o czym stanowi art. 17 Ustawy o odpadach. Miejsce nadrzędne     w hierarchii zajmuje zapobieganie powstawaniu odpadów przez ich wytwórców, co jest kluczowe dla redukcji masy strumienia odpadów. Wszelkie działania prowadzące lub mogące prowadzić do wytworzenia odpadów powinny być objęte planem, projektem oraz prowadzone zgodnie z fundamentalnymi zasadami gospodarowania odpadami. Wśród kolejnych szczebli hierarchii o zasięgu malejącym wyróżnia się: przygotowanie do ponownego użycia, recykling, inne procesy odzysku oraz unieszkodliwianie [3, 8].

Zgodnie z art. 3 ust. 1 pkt 7 ustawy o odpadach (Dz. U. 2013 poz. 21 z późn. zm.) odpad komunalny definiowany jest jako odpad powstający w gospodarstwach domowych z wyłączeniem pojazdów wycofanych z eksploatacji, a także odpady niezawierające odpadów niebezpiecznych pochodzące od innych wytwórców odpadów, które ze względu na swój charakter lub skład są podobne do odpadów powstających w gospodarstwach domowych; zmieszane odpady komunalne pozostają zmieszanymi odpadami komunalnymi, nawet jeżeli zostały poddane czynności przetwarzania odpadów, która nie zmieniła w sposób znaczący ich właściwości [11].

Wytwarzanie odpadów, w tym komunalnych, stanowi nieodzowny element działalności człowieka. Rdzeniem źródeł wytwarzania odpadów komunalnych są gospodarstwa domowe oraz obiekty infrastruktury (usługi, przemysł, handel i inne). Skład fizyczno-chemiczny oraz ilość wytwarzanych odpadów zależy w dużej mierze od miejsca ich powstawania, a także poziomu życia mieszkańców w skali regionu (czynnik społeczno-ekonomiczny) [7].

System gospodarki odpadami komunalnymi oparty jest na regionach gospodarki odpadami komunalnymi, które zostały wydzielone w ramach granic administracyjnych województwa oraz są ujęte w wojewódzkich planach gospodarki odpadami. Region obejmuje swym zasięgiem obszar liczący co najmniej 150 000 mieszkańców. Strumień masy odpadów z poszczególnych regionów kierowany jest do regionalnych instalacji przetwarzania odpadów komunalnych (RIPOK) zgodnie z przestrzeganiem zasady bliskości określonej art. 20 Ustawy o odpadach. RIPOK jest zakładem zagospodarowania odpadów, spełniającym wymagania najlepszej dostępnej techniki (BAT), których moce przerobowe kształtują się na poziomie przetworzenia odpadów z obszaru zamieszkałego przez 120 000 mieszkańców. Regionalne instalacje przyjmują odpady selektywnie zebrane ulegające biodegradacji (kompostowanie odpadów zielonych) oraz zmieszane odpady komunalne (mechaniczno-biologiczne lub termiczne przekształcenie). Prawidłowa strategia gospodarki odpadami komunalnymi, uwzględniająca czynnik ekonomiczny, społeczny oraz środowiskowy umożliwia racjonalne oraz kompleksowe funkcjonowanie systemu odpadami komunalnymi [7,10].

2. System gospodarki odpadami komunalnymi na terenie województwa wielkopolskiego

2.1 Charakterystyka województwa

Położone w zachodniej części Polski. Graniczy z województwem: pomorskim, kujawsko-pomorskim, łódzkim, opolskim, dolnośląskim i lubuskim. Powierzchnia województwa wynosi 29 826 km 2, co stanowi 9,5 % powierzchni kraju. Pod względem wielkości zajmuje drugie miejsce wśród 16 województw. Liczba mieszkańców kształtuje się na poziomie 3 411,4 tys. (8,9 % ludności kraju). Największą aglomeracją miejską jest miasto Poznań zamieszkałe przez 16,4 % ludności regionu, tj. 552,7 tys. osób [5].

2.2. Charakterystyka regionów gospodarki odpadami komunalnymi

Województwo wielkopolskie zostało podzielone na 10 regionów gospodarki odpadami komunalnymi oznaczonymi od I do X w obrębie których w instalacjach posiadających status RIPOK, prowadzona jest kompleksowa oraz zorganizowana gospodarka odpadami komunalnymi. Podział województwa wielkopolskiego na regiony przedstawia rys. 1 [4].

Rys. 1 Podział województwa wielkopolskiego na region gospodarki odpadami komunalnymi [4]

Zasięg terytorialny poszczególnych regionów gospodarki odpadami przedstawiono w oparciu o podział na gminy miejskie, wiejskie oraz miejsko-wiejskie [4].

Region I obejmuje:

•    gminy miejskie: Chodzież, Czarnków, Piła, Wągrowiec,
•    gminy wiejskie: Mieleszyn, Budzyń, Chodzież, Drawsko, Lubasz, Połajewo, Białośliwie, Kaczory, Miasteczko Krajeńskie, Szydłowo, Domasławek, Mieścisko, Wapno, Wągrowiec, Lipka, Tarnówka, Zakrzewo, Złotów, Ryczywół, Złotów,
•    gminy miejsko-wiejskie: Margonin, Szamocin, Krzyż Wielkopolski, Trzcianka, Wieleń, Łobożenica, Ujście, Wyrzysk, Wysoka, Gołańcz, Skoki, Jastrowie, Krajenka, Okonek, Rogoźno [4].

Region II obejmuje:

•    gminę miejską: Poznań,
•    gminy wiejskie: Czerwonak, Kleszczewo, Suchy Las,
•    gminy miejsko-wiejskie: Oborniki, Buk, Kostrzyn, Murowana Goślina, Pobiedziska, Swarzędz [4].

Region III obejmuje:

•    gminę miejską: Obrzycko,
•    gminy wiejskie: Chrzypsko Wielkie, Kwilcz, Kuślin, Miedzichowo,
•    gminy wiejskie woj. lubuskiego: Przytoczna, Pszczew,
•    gminy miejsko-wiejskie: Międzychód, Sieraków, Lwówek, Nowy Tomyśl, Ostrorów, Pniewy, Szamotuły, Wronki,
•    gminy miejsko wiejskie woj. lubuskiego: Skwierzyna [4].

Region IV obejmuje:

•    gminy miejskie: Kościan, Luboń, Puszczykowo,
•    gminy wiejskie: Granowo, Kamieniec, Kościan, Przemęt, Siedlec, Dopiewo, Komorniki, Rokietnica, Tarnowo Podgórne, Kazimierz, Brodnica,
•    gminy miejsko-wiejskie: Grodzisk Wielkopolski, Rakoniewice, Wielichowo, Czempiń, Opalenica, Zbąszyń, Wolsztyn, Mosina, Stęszew, Dolsk [4].

Region V obejmuje:

•    gminę miejską: Leszno,
•    gminy wiejskie: Pępowo, Krzemieniewo, Święciechowa, Wijewo, Włoszakowice, Pakosław,
•    gminy miejsko-wiejskie: Gostyń, Krobia, Pogorzela, Poniec, Krzywiń, Śmigiel, Osieczna, Rydzyna, Bojanowo, Jutrosin, Miejska Górka, Rawicz [4].

Region VI obejmuje:

•    gminy wiejskie: Jaraczewo, Kotlin, Chocz, Czermin, Dobrzyca, Gizałki, Piaski, Dominowo, Krzykosy, Nowe Miasto nad Wartą, Zaniemyśl,
•    gminy miejsko-wiejskie: Śrem, Jarocin, Żerków, Borek Wielkopolski, Kórnik, Środa Wielkopolska, Książ Wielkopolski [4].

Region VII obejmuje:

•    gminę miejską: Gniezno,
•    gminy wiejskie: Gniezno, Kiszkowo, Lubowo, Niechanowo, Kołaczkowo,
•    gminy miejsko-wiejskie: Czerniejewo, Kłecko, Trzemeszno, Witkowo, Miłosław, Nekla, Pyzdry, Września [4].

Region VIII obejmuje:

•    gminy miejskie: Koło, Konin, Słupca,
•    gminy wiejskie: Babiak, Grzegorzew, Koło, Kościelec, Olszówka, Osiek Mały, Grodziec, Kazimierz Biskupi, Kramsk, Krzymów, Rzgów, Skulsk, Stare Miasto, Wierzbinek, Wilczyn, Lądek, Orchowo, Ostrowite, Powidz, Słupca, Strzałkowo, Brudzew, Przykona, Turek, Władysławów,
•    gminy miejsko-wiejskie: Dąbie, Kłodawa, Golina, Kleczew, Rychwał, Sompolno, Ślesin, Zagórów [4].

Region IX obejmuje:

•    gminy miejskie: Sulmierzyce, Ostrów Wielkopolski,
•    gminy miejskie woj. dolnośląskiego: Oleśnica,
•    gminy wiejskie: Baranów, Bralin, Łęka Opatowska, Perzów, Rychtal, Trzcinica, Rozdrażew, Ostrów Wielkopolski, Przygodzice, Sieroszewice, Sośnie, Czajków, Doruchów, Kobyla Góra, Kraszewice,
•    gminy wiejskie woj. dolnośląskiego: Cieszków, Dziadowa Kłoda, Oleśnica
•    gminy miejsko-wiejskie: Kępno, Kobylin, Koźmin Wielkopolski, Krotoszyn, Zduny, Nowe Skalmierzyce, Odolanów, Raszków, Grabów nad Prosną, Mikstat, Ostrzeszów, Pleszew, Stawiszyn,
•    gminy miejsko-wiejskie woj. dolnośląskiegi: Międzybórz, Syców [4].

Region X obejmuje:

•    gminy miejskie: Kalisz, Turek,
•    gminę miejską woj. łódzkiego: Sieradz,
•    gminy wiejskie: Blizanów, Brzeziny, Ceków-Kolonia, Godziesze Wielkie, Koźminek, Lisków, Mycielin, Opatówek, Szczytniki, Żelazków, Goluchów, Kawęczyn, Malanów,
•    gminy wiejskie woj. łódzkiego: Sieradz, Goszczanów, Wróblew,
•    gminy miejsko-wiejskie: Dobra, Tuliszków,
•    gminę miejsko-wiejską woj. łódzkiego: Warta [4].

System gospodarowania odpadami powinien być zgodny z hierarchią postępowania z odpadami oraz uwzględniać przede wszystkim ograniczenie wykorzystywania zasobów. Czynniki te zostały wyznaczone przez prawodawsto unijne. Postepowanie zgodnie z przyjętymi zasadami oraz priorytetami zapewnia funkcjonowanie systemu w sposób zrównoważony. Poniższa Tabela 1 przedstawia kształtowanie się masy odebranych odpadów komunalnych w 2010r., 2013 r. oraz 2014 r. na obszarze województwa wielkopolskiego oraz ogółem w skali kraju. Zaprezentowano także udział odebranych odpadów, które ulegają biodegradacji w odniesieniu do całkowitego strumienia odpadów wytworzonych w Polsce oraz w województwie wielkopolskim wobec analizowanych lat [1, 4, 6].

W 2010 roku w województwie wielkopolskim wytworzono łącznie 951,92 tys Mg odpadów komunalnych, zaś w Polsce ogółem ilość ta kształtowała się na poziomie 12 mln Mg. W odniesieniu do poniższej analizy ilość powstających odpadów wykazuje trend malejący. Niemniej jednak zgodnie z prognozą ujętą w projekcie Krajowego Planu Gospodarki Odpadami z dnia 9 marca 2016 r. szacuje się, iż masa wytwarzanych odpadów komunalnych w 2025 r. będzie kształtować się na poziomach:

1.    Hipoteza wysoka:

•    województwo wielkopolskie: 1 222 389,95 Mg,
•    Polska: 11 797 074,11 Mg.

2.    Hipoteza niska:

•    województwo wielkopolskie: 1 174 821,94 Mg,
•    Polska: 11 399 956,82 Mg [7],[1],[6].

Prognoza zarówno w punkcie hipotezy wysokiej, jak i niskiej wskazuje na wzrost wytwarzania odpadów komunalnych w porównaniu do roku 2013-2014. Należy uwzględnić czynnik społeczny, ekonomiczny oraz środowiskowy. Zorganizowany i kompleksowy system gospodarowania odpadami oparty na instalacjach do mechaniczno-biologicznego przetwarzania (MBP), termicznego przetwarzania odpadów komunalnych (ITPOK), wybudowanych zgodnie z BAT o mocach przerobowych zapewniających przetworzenie wsadu z wydzielonego obszaru zapewnia skuteczną, zrównoważoną gospodarkę odpadami komunalnymi [6].

Tabela 1. Masa odebranych odpadów komunalnych w Polsce oraz na obszarze województwa wielkopolskiego w latach 2013 oraz 2014 – opracowanie własne na podstawie [6].

Masa odebranych od wytwórców z obszaru Polski odpadów komunalnych według stanu na dzień 31.12.2013 r. wyniosła 10 168 208, 23 Mg, w tym w województwie wielkopolskim odebrano 945 746,80 Mg powstałego odpadu, co stanowi 9,3 % w skali kraju. W 2014 roku ilość wytworzonych odpadów komunalnych ogółem wzrosła o 636 651,24 Mg, w tym dla analizowanego województwa nastąpił wzrost o 150 633,7 Mg wobec 2013 r.[6].

Analizując 2013 rok, strumień selektywnie zebranych i odebranych odpadów komunalnych ulegających biodegradacji w stosunku do strumienia wszystkich odpadów komunalnych dla kraju wynosił 470 120,87 Mg, co stanowi 4,62 %. Wartość ta w 2014 r. wzrosła do 756 465,07 Mg (7 %). W odniesieniu do województwa wielkopolskiego masa odpadów  kształtowała się na poziomie 47 141,50 Mg (4,98 %) wzrastając w 2014 roku do 70 769,20 Mg (6,45 %) [6].

Reasumując, wzrasta udział komunalnych odpadów biodegradowalnych, które zbierane są w sposób selektywny na poziomie wytwórcy. Następuje także wzrost zagospodarowania tych odpadów  przy wykorzystaniu metod innych niż składowanie. Powyższe zgodne jest z unijną, zaimplementowaną do prawodawstwa polskiego, hierarchią sposobów postępowania z odpadami oraz z obowiązkiem ograniczenia oraz zakazu składowania biodegradowalnych odpadów komunalnych [6].

2.3    Charakterystyka RIPOK

Kompostownia w Pile administrowana przez Spółkę Wodno-Ściekową GWDA posiada status RIPOK oraz należy do I Regionu Gospodarki Odpadami Komunalnymi województwa wielkopolskiego. Wybudowana na planie czterech placów kompostowych o całkowitej powierzchni wynoszącej 32 007 m 2. W instalacji przetwarzane są biodegradowalne odpady komunalne (odpady zielone oraz pozostałe bioodpady), zebrane selektywnie “u źródła”. Wydajność kompostowni wynosi 60 000 Mg/rok. Następuje odzysk w procesie R3, co zgodnie z Ustawą o odpadach oznacza recykling lub odzysk substancji organicznych, które nie są stosowane jako rozpuszczalniki (w tym kompostowanie i inne biologiczne procesy przekształcania). Decyzja w zakresie odzysku odpadów obejmuje m.in.: ustabilizowane komunalne osady ściekowe, odpady zielone, jak i biodegradowalne poddane selektywnej zbiórce u wytwórcy, pochodzące z przemysłu spożywczego, drzewnego, papierniczego. Zakład w procesie kompostowania wykorzytuje technologię pryzm przerzucanych. Wyposażony jest w przerzucarkę do kompostu, która zwija oraz rozwija membranę tworzącą okrywę pryzm. Spółka, z masy powstałej w wyniku procesu kompostowania odpadów, wytwarza produkty, na które posiada zezwolenie do wprowadzania otrzymanych produktów do obrotu. Wyróżnia się: KOMPROL®, KOMPROL ®30 – nawóz organiczny oraz KOMPROL® PG, który jest środkiem organicznym, poprawiającym właściwościwości gleby [11, 12].

W Polsce RIPOK-i wykorzystują różne biotechnologie kompostowania, m.in.: kompostowanie pryzmowe w warunkach naturalnych, czy też dynamiczne z udziałem bioreaktorów. Aktualnie większość RIPOK-ów oparta jest na kompostowniach pryzmowych, usytuowanych na utwardzonym terenie, posiadających system odprowadzania ścieków, przetwarzających odpady zielone oraz zmieszane, pochodzące wyłącznie z selektywnie zebranych odpadów roślinnych wraz z bioodpadami  z sortowni oraz osadami ściekowymi [7].

Zgodnie z hierarchią sposobów postępowania z odpadami, proces odzysku R3 posiada pierwszeństwo przed składowaniem oraz unieszkodliwianiem odpadów. Kompostowanie generuje tworzenie się rynku zbytu kompostu. Kompost powstający z bioodpadów zbieranych selektywnie u źródła jest pełnowartościowy oraz charakteryzuje się wysoką wartością nawozową. Zmniejszeniu ulega także masa odpadów biodegradowalnych, ulegających składowaniu. Niemniej jednak, kompostowanie całej masy odpadów komunalnych prowadzi do powstania kompostu o nieodpowiedniej jakości, zawierającego znacznie więcej metali ciężkich, szkła oraz innych składników w porównaniu do kompostu otrzymanego z wyselekcjonowanym odpadów biodegradowalnych. Wówczas pojawiają się trudności ze zbyciem wytworzonej masy. Wymienione cechy uniemożliwiają wykorzystanie, jako nawóz w rolnictwie. Staje się to czynnikiem wytworzenia nowego strumienia odpadów, który należy poddać dalszym procesom odzysku, unieszkodliwiania [7, 12].

2.4. Charakterystyka Zakładu Zagospodarowania Odpadów Olszowa

Zakład Zagospodarowania Odpadów Olszowa posiada status Regionalnej Instalacji Przetwarzania Odpadów Komunalnych oraz należy do IX Regionu Gospodarki Odpadami Komunalnymi województwa wielkopolskiego. Zakład wyposażony jest w instalację do mechaniczno-biologicznego przetwarzania odpadów, składowisko oraz kompostownię. RIPOK spełnia wymagania jakościowe w zakresie ochrony środowiska, kryteria BAT, a także zapewnia racjonalne gospodarowanie odpadami przy uwzględnieniu czynnika społecznego, ekonomicznego oraz środowiskowego [13, 2].

Na terenie obiektu ZZO Olszowa wyróżnia się:

•    instalację do mechaniczno-biologicznego przetwarzania odpadów komunalnych (MBP) dzielącą się na:

     część mechaniczną MBP wyposażoną w linię sortowniczą, która zapewnia segregację zmieszanych odpadów komunalnych oraz strumienia pochodzącego z selektywnej zbiórki. W wyniku sortowania następuje wyodrębnienie ze zmieszanych odpadów komunalnych frakcji surowcowej, wysokokalorycznej (produkcja RDF) oraz drobnej – biostabilizacja w zamkniętych reaktorach (system BIODEGMA).

     część biologiczną MBP, umożliwiającą biologiczne przetwarzanie odpadów w zamkniętym systemie BIODEGMA. System zapewnia aktywne napowietrzanie masy odpadów oraz zabezpieczenie przed przenikaniem nieoczyszczonego powietrza procesowego do atmosfery.

•    składowisko odpadów zapewniające składowanie odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne,
•    kompostownię selektywnie zebranych odpadów zielonych oraz innych bioodpadów.

Zakład zapewnia kompleksowy system gospodarowania odpadami, zagospodarowując także odpady selektywnie zebrane, odpady wielkogabarytowe oraz budowlane [13].

3.Wnioski

Przyjęty system gospodarowania odpadami komunalnymi w Polsce oraz na obszarze województwa wielkopolskiego ma stanowić narzędzie racjonalnego, efektywnego, zgodnego ze zrównoważonym rozwojem zarządzania w zakresie gospodarki odpadami [10].

Ocena skuteczności funkcjonowania systemu gospodarowania odpadami jest działaniem długofalowym opartym na analizie czynników społeczno-gospodarczych, ekonomicznych oraz środowiskowych danego regionu. Analizując ilość wytworzonych odpadów komunalnych w województwie wielkopolskim oraz w skali Polski ogółem wobec lat 2010, 2013 oraz 2014 można stwierdzić, iż masa powstałych odpadów wykazywała tendencję spadkową. Sukcesywnie wzrastał udział odpadów selektywnie zebranych, ulegających biodegradacji, minimalizując tym samym kierowanie bioodpadów na składowiska. Wynik ten jest efektem przyjętej polityki hierarchii sposobów postępowania z odpadami, a także ograniczenia zakazu składowania omawianej grupy odpadów [1, 6, 8].

Według prognoz masa wytwarzanych odpadów będzie przejawiać tendencję wzrostową. Wśród głównych celów oraz działań określonych w Projekcie Krajowego Planu Gospodarki Odpadami z dnia 9 marca 2016 r. wyróżnia się przede wszystkim zmniejszenie ilości powstających odpadów, zwiększenie świadomości społeczeństwa w zakresie gospodarowania odpadami komunalnymi, zwiększenie udziału odpadów, które zbierane są w sposób selektywny poprzez m.in. wprowadzenie do 2021 roku we wszystkich gminach kraju systemów selektywnego odbierania odpadów zielonych oraz bioodpadów. Wśród kierunków działań zmierzających do zapobiegania powstawaniu odpadów oraz kształtowania obecnego systemu KPGO wyróżnia m.in. prowadzenie badań nad składem fizyczno-chemicznym odpadów, instrumenty finansowe ukierunkowane na finansowanie inwestycji z zakresu modernizacji RIPOK, działania edukacyjne [4, 6].

Przyjmując cele, działania oraz wypełniając je, zapewnia się skuteczne, racjonalne, kompleksowe funkcjonowanie systemu gospodarki odpadami komunalnymi, zgodne z zasadami ekorozwoju oraz polityką środowiskową [6, 10].

LITERATURA

[1] Aktualizacja Krajowego planu gospodarki odpadami 2014, 2015, str. 14-20
[2] Bartkowiak A., Chlebowska-Styś A., Grobelna M. i in. Raport WIOŚ, Raport o stanie środowiska w wielkopolsce w roku 2014,2015, Wydawnictwo Biblioteka Monitoringu Środowiska, s.: 87-94
[3] Biegańska J., Ciuła J., Zintegrowana gospodarka odpadami komunalnymi w Polsce jako element zrównoważonego rozwoju, 2011, Czasopismo Archiwum Gospodarki Odpadami i Ochrony Środowiska, ISSN 1733-4381, Vol. 13 nr 1, str. 51-54
[4] Kobiela K., Moczulski M., Polus M. i in. Plan gospodarki odpadami komunalnymi dla województwa wielkopolskiego na lata 2012-2017, 2012, str. 12-18, 104-213
[5] Kobiela K., Moczulski M., Polus M. i in. Program ochrony środowiska Województwa Wielkopolskiego na lata 2012 – 2015, 2012,  str.7
[6] Krajowy plan gospodarki odpadami, projekt z dnia 9 marca 2016, str. 14-16, 19-22, 82-86, 94, 100-101
[7] Rosik-Dulewska Cz., Podstawy Gospodarki Odpadami,2015, Wydawnictwo Naukowe  PWN, str. 9-26, 53-55, 71-72, 173-206
[8] Styś T., Foks R., Rynek gospodarowania odpadami komunalnymi w Polsce. Perspektywa 2030, 2014, Wydawnictwo Instytut Sobieskiego, str. 13-14, 22, 27-28
[9] Styś T., Foks R., Moskwik K., Krajowy plan gospodarki odpadami 2030, 2016, Wydawnictwo Instytut Sobieskiego, str. 7-8, 14-16,
[10] Szałata Ł., Model dialogu proekologicznego na rzecz zrównoważonego rozwoju Dolnego Śląska, 2015, Wydawnictwo Edytor, str. 53-56
[11] Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz. U. 2013 poz. 21 z późn. zm) – www.isap.sejm.gov.pl
[12] Wojewódzki P., Wojciechowski T., Kompostowanie odpadów a stan jakości powietrza, 2015, Czasopismo Wodociągi i Kanalizacja
[13] www.zzo-olszowa.pl